У Доме Валянціна Таўлая Лідскага гісторыка-мастацкага музея змяшчаецца незвычайная ў наш час школьная мэбля. Гэта парта Эрысмана. За такой партай адвучылася не адно пакаленне. Той час ужо прайшоў. І так атрымалася, што замест яе прыйшла іншая мэбля. З партай развіталіся. Але ж яе помніць старэйшае і яшчэ сярэдняе пакаленне. Цяпер парта Эрысмана з’яўляецца музейным экспанатам. З гэтай савецкай мэбляй у Доме Валянціна Таўлая ўжо пазнаёмілася шматлікая колькасць вучняў. А патрапіла яна ў дом паэта з Першамайскага касцёла ў маі 2022 года.
Крыху гісторыі. Да пачатку XIX стагоддзя ў Расіі яшчэ не было ўсеагульнаq базавай адукацыі. Пасля сялянскай рэформы 1861 года школы для простага люду пачалі адчыняцца паўсюдна. Натуральна, спецыяльнай мэблі для навучэнцаў яшчэ не было: сялянскія дзеці сядзелі за простымі сталамі на звычайных лавах. Вынаходніцтва школьных парт у выглядзе суцэльнай канструкцыі стала сапраўдным прарывам у свеце па-сапраўднаму эрганамічнай мэблі.
Тыя, хто жылі і вучыліся ў Савецкім Саюзе, напэўна памятаюць, што ў школах у тыя часы стаялі адмысловага выгляду парты – з нахільнай стальніцай і суцэльнай канструкцыяй, якая не дазваляла змяніць адлегласць паміж сядзеннем і сталом. Між іншым, лацінскае слова “parties” азначае “група”, г.зн. стол і лава, злучаныя разам. Варта адзначыць, што падобная канструкцыя сталоў існавала вельмі даўно: першыя прататыпы падобнай мэблі з’явіліся яшчэ ў эпоху Адраджэння, а пазней ён трансфармаваўся ў канторку або сакрэтнік, а ўжо затым – у школьную парту.
У 1865 годзе швейцарскі лекар па прозвішчы Фарнер ў адным са сваіх прац прадставіў чарцёж школьнай мэблі, і лічыцца, што менавіта на іх аснове ўжо сваю канцэпцыю прапанаваў Эрысман.
Фёдар Фёдаравіч Эрысман – гэта вядомы ў другой палове дзевятнаццатага стагоддзя расійска-швейцарскі гігіеніст. Эрысман, які абследаваў сотні навучэнцаў 15 гімназій, заўважыў, што многія школьнікі, праз некалькі гадоў пасля пачатку вучобы, набываюць праблемы са зрокам і пазваночнікам.
У 1980 годзе, калі яму было ўсяго 28 гадоў, апублікаваў сваю навуковую працу “Уплыў школ на паходжанне блізарукасці”: на яе старонках ён прадставіў аналіз залежнасці развіцця вочных і цялесных захворванняў ад няправільнага становішча вучня за сталом. Зыходзячы з уласных уяўленняў і вынікаў даследаванняў, ён стварыў новую мэблю, якая сваёй правільнай канструкцыяй забяспечвала б камфортныя ўмовы вучню для пісьма, чытання, малявання.
Сярод канструктыўных асаблівасцяў аднамеснай парты Эрысмана ў першую чаргу варта вылучыць спецыяльны нахіл яе стальніцы – яна была размешчана такім чынам, каб тэкст можна было чытаць толькі пад прамым вуглом. Акрамя таго, навуковец, які шмат гадоў прысвяціў лячэнню вочных хвароб, прыняў да ўвагі і аптымальнае адлегласць для чытання – 30-40 сантыметраў. Атрымлівалася, што вучань, які сядзіць за такой партай, проста пазбаўлены неабходнасці горбіцца. Трэба зазначыць, што такі трывалы і жорсткі прадмет мэблі ўяўляе сабой змацаваныя разам стол і лаву. Стальніца замацаваная пад нахілам, таму вучань сядзіць роўна і бачыць сшыткі з кнігамі пад прамым вуглом на адлегласці каля 40 см., спінка лавы прамая, якая падтрымлівае паясніцу, сама лаўка злёгку заступае пад пярэдні край стала. Пад сталом ёсць падстаўка для ўпора ног. За такой эрганамічнай партай вучань можа сядзець толькі з прамой спіной, не горбіцца. Дзякуючы выразна прадуманаму суадносінах вышыні стала, крэсла і падстаўкі пад ногі, такая пастава аказваецца вельмі зручнай. У розных рэгіёнах выпускалі ад 4 да 7 тыпаразмераў школьных парт – для вучняў любога росту.
Даволі хутка парту Эрысмана ўвялі ў навучальныя ўстановы дарэвалюцыйнай Расіі. Праўда, вырабляць было яе даволі накладна, таму ў тыя часы яна ў асноўным бытавала ў элітарных школах і гімназіях. Аднак гісторыя гэтай унікальнай школьнай мэблі на гэтым не скончылася: літаральна праз некалькі гадоў Пецярбургскі студэнт Пётр Феакціставіч Караткоў вырашыў удасканаліць канцэпт Эрысмана: парта стала двухмеснай, а таксама ён прыдумаў абсталяваць яе адкідным вечкам, гаплікамі для партфеляў і паліцай для падручнікаў пад стальніцай. Сама вечка парты складалася з двух паловак: вучань, устаючы з-за яе, мог для зручнасці адкінуць уверх сваю частку стальніцы. Зведала змены і сама стальніца: менавіта Караткоў вырашыў размясціць на ёй паглыблення для чарніліц і два жалабка для пяра і алоўка. 27 ліпеня 1887 года Караткоў прадставіў абноўленую школьную парту на Сібірска-Уральскай навукова-прамысловай выставе, якая праходзіла ў Екацярынбургу. Караткоў атрымаў за распрацоўку дыплом, сярэбраны медаль і патэнт на вынаходства.
Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі ў краіне змянілася вельмі многае, але школьных парт гэта асабліва не кранула: у савецкіх школах працягнулі выкарыстоўваць нахільныя парты Эрысмана. Нягледзячы на тое, што прайшло некалькі дзесяцігоддзяў, яны працягвалі заставацца актуальнымі з-за сваёй выключнай функцыянальнасці і бяспекі для здароўя вучняў: канструкцыя школьнай парты дазваляла захоўваць правільную выправу і не перашкаджаць працаваць суседу, а таксама адсутнасць вострых кутоў, знешніх частак крапежных элементаў значна зніжалі рызыку траўміравання дзіцяці ў класе.
Для патанення канструкцыі, яшчэ ў царскай Расіі, парты неўзабаве сталі вырабляць з драўніны хвойных парод. Частка ліній парт выконваліся плаўнымі, што патрабавала ад вытворцаў пэўных навыкаў і, вядома, трохі падаражала вытворчасць. Нават у 1920-я гады парт, як і многіх школьных прыладаў для вучняў СССР, не хапала. Не кожная школа магла дазволіць сабе такія досыць дарагія парты. Да 1970-х гадоў вырашана было спрасціць і зрабіць таннейшай вытворчасць школьных парт. Іх сталі вырабляць з ДСП і фанеры. Канструкцыю спрасцілі: стол і крэсла (замест лавы) сталі паасобнымі, вечка стала цяпер не мела нахілу. Адсутнасць плаўных ліній дало магчымасць вырабляць сталы і крэслы для школы з мінімальнымі выдаткамі. Дэталі мацаваліся на металічным каркасе вялікімі балтамі, якія лёгка адкручваліся – як рукамі вучняў, так і самаадвольна. Крэслы хутка набывалі шчарбіны і дзяўчынкі рвалі аб іх калготкі.
Больш за пяць дзесяцігоддзяў парты дарэвалюцыйнага лекара Фёдара Фёдаравіча Эрысмана паўсюдна выкарыстоўваліся ў савецкіх школах, аднак пазней іх сталі замяняць на мэблю іншых канструкцый, хоць нейкі час старыя сталы яшчэ працягвалі выкарыстоўвацца ў класах пачатковай школы.
Для малодшых класаў яшчэ некаторы час выраблялі “суцэльныя” парты, але ўжо без нахілу. “Класічныя” ж канструкцыі, дзе-нідзе захаваліся, цалкам зніклі са школ прыкладна да 1995 годзе. Як згадвае цяпер тэхнічны персанал, што перад пачаткам новага вучэбнага года пастаянна парты абнаўлялі, іх фарбавалі, бо сляды чарнілаў, пакінутыя вучнямі, уядаліся ў знешняе пакрыццё, што і патрабавала афарбоўкі. Аднак і пад новымі партамі прыбіраць было зручней, чым пад старымі-маналітнымі. Але гэта быў адзіны іх плюс. У адпаведнасці з нормамі СанПіН, школьныя сталы і крэслы павінны былі падбірацца толькі па росту дзяцей. Парты Эрысмана і Караткова вызначылі “залаты стандарт” мэблі для школы ўжо амаль на 150 гадоў.
Прыходзьце ў Дом Валянціна Таўлая, дзе вы пазнаёміцеся або панастальгіруеце па такой школьнай мэблі.
Падрыхтаваў Алесь Хітрун, навуковы супрацоўнік Лідскага гісторыка-мастацкага музея.
