Паўстанне 1863-64 гг. не мела гэтак зруйнавальных наступстваў для адукацыі Паўночна-Заходняга краю як паўстанне 1830-31 гг. Былі зачыненыя Поневежская і Кейданская гімназіі, Свіслацкая прагімназія, Дрогичинское дваранскае трехклассное павятовае вучылішча і паралельныя класы Беластоцкай гімназіі. Чатыры павятовых дваранскіх вучылішча, у тым ліку Лідскае, з 1 ліпеня 1865 г. былі паніжаны ў узроўні і ператвораныя ў двухклассные павятовыя вучылішча для навучання дзяцей усіх саслоўяў: «Заснаваў у гарадах Троках, Ашмянах, Дзісне, Вілейцы, Новоалександровске, Поневеже, саколцы масавы, Пружанах, Ваўкавыску, Бельску, Кобрыне, Барысаве, Ігумене і ў Режице і ў мястэчку Мір двухклассные павятовыя вучылішча, пераўтварыць у такія ж установы Лідскае, Вилькомирское, Россиенское і Слонімскае трехклассные павятовыя вучылішча».
У доўгатэрміновы адпачынак былі адпраўленыя настаўнікі каталіцкага веравызнання. Лідскае вучылішча захавала свой склад – засталіся абодва законоучителя І. І. Каяловіч і Л. Ф. Наркевіч і настаўнік матэматыкі Н.Д.Голуб.
Ганаровым наглядчыкам, у абавязак якога ўваходзілі «нагляд і садзейнічанне поспехам дабрабыту», застаўся надворны саветнік, кавалер ордэна Сьв.Ганны 3 ступені і імянны залаты медалі за выратаванне погибавших граф Адам-Юзаф Карлавіч фон Гутэн-Чапскі (1865-74), уладальнік маёнтка Навасёлкі Ашмянскага павета. Пасля яго два гады ў гэтай ганаровай пасадзе знаходзіўся вядомы пчаляр, старшыня Усерасійскага таварыства пчаляроў і садоўнікаў Леў Міхайлавіч Радзько (1880-81).
Кіраўніком павятовых вучылішчаў быў штатны наглядчык. Патрабаванні да яго былі вельмі высокімі: ён павінен быў мець цывільны чын дзевятага класа, адрознівацца «рэўнасцю да службы», добрым паводзінамі і ведамі, сумяшчаць пасаду наглядчыка з выкладаннем аднаго з прадметаў і жыць у будынку вучылішча. За 37 гадоў у Лідскім павятовым вучылішчы. змянілася 9 штатных наглядчыкаў: наглядчык і выкладчык рускай мовы Ілля Усціновіч Пратасевіч (17.08.1865-69), наглядчык і выкладчык рускай мовы і гісторыі Пётр Цімафеевіч Шыдлоўскі (28.03.1870-71), наглядчык і выкладчык матэматыкі і геаграфіі тытулярны саветнік Міканор Данілавіч Голуб (19.09.1872-75), і. д. наглядчыка і выкладчык матэматыкі і геаграфіі Карл Якаўлевіч Шміт (15.01.1876-77), наглядчык і выкладчык матэматыкі і геаграфіі Мікалай Дормидонтович Юрачев (17.02.1877-80), наглядчык і выкладчык рускай мовы і гісторыі Мікалай Грыгаровіч (1.11.1880-81), наглядчык і выкладчык матэматыкі і геаграфіі, надворны саветнік, кавалер ордэнаў Сьв. Станіслава і Св. Ганны 3 ст. Сцяпан Сямёнавіч Свідэрскі (1.09.1884-97), наглядчык і выкладчык матэматыкі і геаграфіі, кавалер ордэна Станіслава 3 арт. Фёдар Феодорович Охриц (21.10.1897-99), наглядчык і выкладчык матэматыкі і геаграфіі кавалер ордэна Станіслава 3 ст. Фёдар Людвигович Навіцкі (3.11.1899-1902).
Галоўным прадметам у школе быў Закон Божы. Законам вучылі святары праваслаўнага і каталіцкага веравызнання. Нязменным законоучителем праваслаўнага веравызнання заставаўся протаіерэй Іосіф Іосіфавіч Каяловіч (1865-1902). Законоучители каталіцкага вызнаньня мяняліся праз 2-3 навучальных года: ксёндз Леў Францович Наркевіч (28.09.1865-67), вікарый Вікенцій Роецкий (10.01.1867-69), выпускнік Віленскай рымска-каталіцкай духоўнай семінарыі кавалер ордэна Сьв. Станіслава 3 арт. дэкан Браніслаў Юр’евіч Карповіч (20.10.1869-76), кавалер ордэнаў Сьв. Ганны і Св. Станіслава 2 арт. Адам Козьмян (1.08.1876-78), дэканы Сільвестр Шмигеро (18.10.1879-1881) і Рамуальд Сташевич (3.09.1883-84), ксяндзы Францішак Букоўскі (1.08.1886-87), Іосіф Дэксніс (1.08.1887-90), Іосіф Мекелюнас (25.10.1890-92), Аляксандр Дзешульский (1.08.1892-93), вікарый Юзаф Урублеўскі (1.08.1893-94), Казімір Станионис (9.09.1895-97), дэкан, кавалер ордэна Станіслава 3 ст. Іосіф Сянкевіч (16.12.1897-1902). Па распараджэнні папячыцеля Віленскай навучальнай акругі І. П. Карнілава Закон Божы вучням каталіцкага вызнаньня павінен быў выкладацца на рускай мове. Не ўсе ксяндзы прытрымліваліся гэтага распараджэння. Калі дэкан Браніслаў Карповіч за вядзенне ў касцёле дадатковых пропаведзяў на рускай мове быў узнагароджаны ордэнам Сьв. Станіслава, то дэкан Рамуальд Сташевич адсядзеў 6 месяцаў у Гродзенскім кляштары за «антирусскость».
Разам з Законам Божым выкладалі рускую мову, гісторыю святую і царкоўную, рускую і ўсеагульную, геаграфію, арыфметыку, геаметрыю да ўдасканаленне сістэмы ўключна, але без доказаў, чыстапісанне, чарчэнне і маляванне.
Настаўнікамі павятовых вучылішчаў прызначаліся людзі «вольнага стану», 12-га класа дзяржаўнай службы, далі дакладныя сведчанні аб беспорочном паводзінах, дапушчаныя па сваіх маральных якасцях ў званне настаўнікаў.
Настаўнікі рускай мовы і гісторыі Іаанікія Канстанцінавіч Сакалоў (1872-74), Якаў Ільіч Шоро (17.09.1875-77), рускай мовы і геаграфіі (гісторыі) Струкаў (29.09.1877-80), рускай мовы і гісторыі Уладзімір Паўлавіч Юзафовіч (1.10.1888-93), Уладзімір Мікалаевіч Сирочинский (1.08.1893-97), Іван Марціновіч Паллу (11.08.1898-1902). Настаўнікі матэматыкі і геаграфіі Міканор Данілавіч Голуб (1865-71), Сяргей Міхайлавіч Кузьмінскі (1.07.1883-87).
Да настаўнікаў чыстапісання, чарчэння і малявання патрабаванні былі мінімальнымі – павінны быць у чатырнаццатым класе дзяржаўнай службы.
У Лідскім павятовым вучылішчы чыстапісанне, чарчэнне і маляванне выкладалі Аляксей Пятровіч Пятроў (23.11.1865-68), Мікалай Андрианович Тоболинов (22.05.1868-71), выпускнік Маскоўскага Строганаўскага вучылішча тэхнічнага малявання Груздзеў Васіль Аляксандравіч (31.10.1873-76), Мікалай Аляксандравіч Чагин (19.08.1876-81), Мацвей Сцяпанаў (19.08.1881-84), Мікалай Канстанцінавіч Канстанцінаў (13.11.1886-91), Якаў Прохаравіч Кашын (1.08.1892-99), Фёдар Сямёнавіч Разанаў (1.06.1901/02). У 1900 г. ўводзілі пасаду без утрымання выкладчыка гімнастыкі, ім быў падпаручнік 172-га Лідскага пяхотнага палка Уладзімір Іванавіч Грэцкі (з 3.03.1900). І вучэльнай лекара таксама без зместу, ім быў надворны дарадца Мікалай Міхайлавіч Подвальников (з 25.02.1900).
«На ўтрыманне вучылішча на падставе Найвысока зацверджаных 19.10.1865 г штатаў, штогод адпускаецца з дзяржаўнага казначэйства 2390 руб. 50 кап». У рэчаіснасці адпускалася: 1925 рублёў да 1876 г., 1936 рублёў 70 кап. – у 1877-94 гадах, 2325 р 05 кап. – у 1895-1902 гг. З гэтай сумы 300 рублёў (з 1895 г. 400 руб., з 1900 -500 руб) сыходзіла на арэнду памяшканняў для вучылішча.
Гадавое дараванне штатнага наглядчыка і выкладчыка 500 руб, дадатковыя 175 руб., з 1896 г. аплачвалася кватэра. У законоучителя праваслаўнага вызнаньня І. І. Каяловіча гадавое жалаванне 150 руб, дадатковыя 75 руб. (з 1876 г.), пенсія 180 руб. (з 1895), у законоучителей каталіцкага вызнаньня – 150 руб., з 1896 г. без утрымання. Настаўнік рускай мовы атрымліваў 350 рублёў і 40 рублёў кватэрных з 1892 г.; настаўнік чыстапісання – 300 руб, дадатковых ад 60 да 120 руб., 40 руб. кватэрных з 1896 г. «Якія займаюць у Віленскім навучальным акрузе навучальныя пасады, вядомыя начальству па сваёй добранадзейнасці і карыснай службе» карысталіся дадатковым, у памеры 50 % платай.
Франтон Лідскага вучылішча
Лідскае павятовае двухкласнае вучылішча размяшчалася на вул. Каменскай (цяпер Ленінская) ў прыватным доме Рудніцкіх. Навучаліся дзеці ўсіх саслоўяў, у 1870-х гадах – 60-69 вучняў, у 1890-94 гг. – 40 вучняў, у 1895-1902 гг. – 63 вучні.
9 кастрычніка 1899 г. Выкладчыкі і 36 вучняў 2 класа Лідскага павятовага вучылішча.
Другі шэраг: злева направа: настаўнік чыстапісання Якаў Кашын, законатлумач протаіерэй І. І. Каяловіч,
штатны наглядчык ф. Ф. Охриц, законатлумач дэкан Юзаф Сянкевіч і настаўнік рускай мовы і гісторыі І. М. Паллу.
Для паступлення ў павятовае вучылішча вучань павінен быў умець чытаць і пісаць і ведаць першыя чатыры правілы арыфметыкі. Вучыліся 6 дзён у тыдзень, за выключэннем нядзелі і святочных дзён. Чатыры дні, акрамя серады і суботы, праводзілася па 4 урока па паўтары гадзіны. Навучаліся толькі хлопчыкі. Навучанне было платнае. Тэрмін навучання і ўзрост вучняў не абмяжоўваліся.
У канцы навучальнага года штатны і ганаровы наглядчыкі праводзілі выпрабаванні вучняў. Вучням, якія здалі экзамены, ва ўрачыстай абстаноўцы, у прысутнасці бацькоў выдаваліся сведчанні, выдатнікі дадаткова ўзнагароджваліся кнігамі або пахвальнымі лістамі. Вучням, якія не прайшлі выпрабаванні, дазвалялася паўтарыць навучанне.
Выпускнікі двуклассных павятовых вучылішчаў атрымоўвалі першы класны чын і прымаліся на дзяржаўную службу канцеляристами. Карысталіся ільготамі па воінскай павіннасці.
У Лідскім павятовым двухклассном вучылішча вучыўся Кіпрыян Антонавіч Кандратовіч, ураджэнец (1859) д. Зиневичи Лідскага павета, будучы генерал.
Першакрыніцы:
Ганчар А. І. Рымска-каталіцкая царква ў Беларусі (вт. пол. ХІХ – пач. ХХ стст.). Гродна. 2010.
Памятная кніжка Віленскай губерні на 1866,1867, 1869, 1870, 1873, 1877, 1880 гг.
Памятная кніжка Віленскай навучальнай акругі на 1874, 1875, 1876, 1877, 1877/8, 1879/80, 1880/81, 1887, 1890/91, 1892/93, 1895/6, 1898/9, 1900/901, 1901/902 навучальныя гады.
Зборнік пастаноў па Міністэрству Народнай Асветы. Том 5. Валадаранне імператара Аляксандра II. 1871-1873. С. 183-184, 313.
Валерый Сливкин,
старшы навуковы супрацоўнік Лідскага гісторыка-мастацкага музея.
